Η ΜΑΧΗ της ΚΡΗΤΗΣ αφορά στα πολεμικά γεγονότα του Β΄ΠΠ που έλαβαν χώρα στη νήσο ΚΡΗΤΗ κατά τη χρονική περίοδο από την 20 Μαΐου μέχρι 1 Ιουνίου 1941.

Με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου την ευθύνη ασφάλειας της Κρήτης, ύστερα από σύμφωνη γνώμη της Ελληνικής Κυβέρνησης, ανέλαβε η Βρετανία, λόγω της γεωγραφικής θέσης και της στρατηγικής σημασίας που είχε η νήσος για τα βρετανικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή. Η V Μεραρχία, η οποία στάθμευε μέχρι τότε στην Κρήτη, επιστρατεύτηκε και μεταφέρθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα, όπου και χρησιμοποιήθηκε στο Αλβανικό Θέατρο Επιχειρήσεων.

Στο τέλος Απριλίου του 1941, και ενώ η υπόλοιπη Ελλάδα είχε ήδη κυριευθεί από τις δυνάμεις του Άξονα, τη διοίκηση των Βρετανο-Eλληνικών Δυνάμεων Κρήτης ανέλαβε ο Διοικητής της 2ας Νεοζηλανδικής Μεραρχίας Υποστράτηγος Φράιμπεργκ. Μέχρι τότε οριστικά σχέδια για την άμυνα της νήσου δεν είχαν εκπονηθεί και οι προπαρασκευές για την αντιμετώπιση σοβαρής εχθρικής εισβολής ελάχιστα είχαν προχωρήσει, παρ’ όλο που η γερμανική επίθεση θεωρούνταν ως επικείμενη. Η συνολική στρατιωτική δύναμη της Κρήτης, μετά την ενίσχυσή της και από τις δυνάμεις που μεταφέρθηκαν από την ηπειρωτική Ελλάδα, ανερχόταν σε περίπου 11.500 Έλληνες και 31.500 Βρετανούς, μειονεκτούσε όμως σοβαρά σε θέματα εξοπλισμού, αφού ο οπλισμός, τα πυρομαχικά και τα άλλα εφόδια βρίσκονταν πολύ κάτω της παραδεκτής αναλογίας. Πέρα απ’ αυτό αεροπορία στη νήσο δεν υπήρχε, ενώ τα διατιθέμενα πυροβόλα και άρματα ήταν ανεπαρκή.

Ο Υποστράτηγος Φράιμπεργκ μελέτησε την κατάσταση και ζήτησε από τον Αρχιστράτηγο Μέσης Ανατολής την άμεση αποστολή στη νήσο όπλων, πυρομαχικών και λοιπών μέσων και εφοδίων, καθώς και την παροχή αεροπορικής και ναυτικής υποστήριξης. Δυστυχώς, από τα υλικά που στάλθηκαν στη νήσο έφτασαν λιγότερα από τα μισά, εξαιτίας της δράσης της εχθρικής αεροπορίας.

Οι στρατιωτικές δυνάμεις Κρήτης, με βάση τη σπουδαιότητα και την ευπάθεια των στρατηγικών σημείων της νήσου, κατανεμήθηκαν στους Τομείς Μάλεμε, Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου. Αποστολή τους ήταν η άμυνα της νήσου, απαγορεύοντας στον εχθρό τη χρησιμοποίηση των αεροδρομίων και λιμένων της.

Η Κρήτη απασχόλησε σοβαρά και τον Χίτλερ πολύ πριν η Γερμανία εκδηλώσει έμπρακτα τις προθέσεις της κατά της Ελλάδας. Ο Χίτλερ πίστευε ότι καταλαμβάνοντας την Κρήτη θα εξασφάλιζε ταχεία επιτυχία στην Ανατολική Μεσόγειο και ότι η επίθεση κατά της νήσου έπρεπε να πραγματοποιηθεί με αεραποβατική ενέργεια, με την αξιοποίηση του επίλεκτου σώματος των αλεξιπτωτιστών. Έτσι στις 25 Απριλίου 1941 εκδόθηκε η «υπ’ αριθμ. 28» διαταγή γενικών κατευθύνσεων με τη συνθηματική ονομασία «ΕΡΜΗΣ», που αφορούσε στην επιχείρηση για την κατάληψη της Κρήτης. 

Το σύνολο των γερμανικών δυνάμεων, που θα έπαιρναν μέρος στην επίθεση, ανερχόταν σε 22.750 άντρες, 1.370 αεροσκάφη και 70 πλοία. Την επιχείρηση θα υποστήριζε και μικρός αριθμός ιταλικών αντιτορπιλικών και τορπιλακάτων, ενώ ένα ενισχυμένο ιταλικό σύνταγμα από τη Δωδεκάνησο, ύστερα από αίτηση του Μουσολίνι, θα αποβιβαζόταν στις ανατολικές ακτές της νήσου. Η ενέργεια αυτή τελικά πραγματοποιήθηκε στα τέλη Μαΐου, όταν η τύχη της νήσου είχε ήδη κριθεί.

Η γερμανική επίθεση από τον αέρα κατά της Κρήτης, άρχισε το πρωί της 20ής Μαΐου. Μετά από σφοδρό βομβαρδισμό, πολυάριθμα σμήνη μεταφορικών αεροσκαφών άρχισαν να πραγματοποιούν ρίψεις αλεξιπτωτιστών στην περιοχή Χανίων—Μάλεμε. Ταυτόχρονα άρχισε και η προσγείωση ανεμοπλάνων με αερομεταφερόμενα τμήματα. Επακολούθησε σκληρός αγώνας, κατά τη διάρκεια του οποίου οι Γερμανοί κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ένα μικρό προγεφύρωμα στα ανατολικά του Ταυρωνίτη ποταμού και να θέσουν υπό τα πυρά τους το αεροδρόμιο Μάλεμε και το ύψ. 107, δηλαδή το ζωτικό έδαφος της 2ας Νεοζηλανδικής Μεραρχίας. Ύστερα απ' αυτό, οι βρετανικές δυνάμεις εγκατέλειψαν τη νύχτα 20/21 Μαΐου το ύψ. 107 και συμπτύχθηκαν νοτιοανατολικά.

Στις περιοχές Ρεθύμνου και Ηρακλείου η γερμανική επίθεση εκδηλώθηκε από τις απογευματινές ώρες της ίδιας ημέρας. Οι αλεξιπτωτιστές σ' αυτές τις περιοχές υπέστησαν τρομακτικές απώλειες και δεν μπόρεσαν να σημειώσουν καμιά επιτυχία. 

Ο Υποστράτηγος Φράιμπεργκ, εξαιτίας μη έγκαιρης ενημέρωσής του από το Διοικητή της 5ης Νεοζηλανδικής Ταξιαρχίας, αγνοώντας την κρίσιμη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στον Τομέα Μάλεμε, βράδυνε να επέμβει για την αποκατάσταση της τοποθεσίας. Έτσι η αντεπίθεση, που εκτοξεύτηκε στις 0330 της 22ας Μαΐου για την ανακατάληψη του αεροδρομίου Μάλεμε και του υψ. 107, απέτυχε.

Ύστερα από την αποτυχία αυτή και την προώθηση των συνεχώς ενισχυόμενων γερμανικών δυνάμεων προς τα βορειοανατολικά, οι εκεί βρετανοελληνικές δυνάμεις συμπτύχθηκαν τη νύχτα 23/24 Μαΐου σε νέα τοποθεσία ανατολικότερα.

Από την ημέρα εκείνη η πρωτοβουλία των επιχειρήσεων περιήλθε στους Γερμανούς, ενώ η τύχη της νήσου είχε πλέον κριθεί. Παρ' όλα αυτά ο αγώνας, στον οποίο συμμετείχαν ενεργά και οι κάτοικοι της νήσου, συνεχίστηκε σκληρός μέχρι την 29η Μαΐου, οπότε άρχισε η εκκένωση της Κρήτης από τις βρετανικές δυνάμεις. Η αποχώρηση του μεγαλύτερου μέρους των Βρετανών περατώθηκε στις 23:20 της 31ης Μαΐου. Οι Βρετανοί, που παρέμειναν στη νήσο, καθώς και τα ελληνικά τμήματα, συνθηκολόγησαν με τους Γερμανούς ή κατέφυγαν σε ορεινές περιοχές, απ' όπου στη συνέχεια διέφυγαν στη Μέση Ανατολή. 

Ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία του Ελληνικού Στρατού, είχε η εθελοντική συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις ενός τμήματος της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων. Σχεδόν όλοι οι πρωτοετείς Ευέλπιδες (300 άνδρες), μαζί με τους αξιωματικούς τους, διέσχισαν τη νότια Ελλάδα και στις  29 Απριλίου 1941 έφτασαν με βενζινόπλοια στο Κολυμπάρι Χανίων. Με την άφιξή της στην Κρήτη, η Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων υπό τον Αντισυνταγματάρχη Λουκά Κίτσο, υπήχθη απευθείας στο Υπουργείο Στρατιωτικών στα Χανιά και εγκαταστάθηκε αμυντικά στην περιοχή μεταξύ της Μονής Γωνιάς και του χ. Κολυμπάρι. Κατά την πρώτη ημέρα των επιχειρήσεων το Τάγμα Ευελπίδων έλαβε το «βάπτισμα του πυρός», δεχόμενο αλλεπάλληλες επιθέσεις από τμήματα του II Γερμανικού Τάγματος Εφόδου, τις οποίες και απέκρουσε με επιτυχία, προκαλώντας σοβαρές απώλειες στους επιτιθεμένους. Εξαιτίας όμως των απωλειών της και της έλλειψης πυρομαχικών, η Σχολή υποχρεώθηκε τη νύχτα 20/21 Μαΐου να συμπτυχθεί προς την περιοχή του χ. Δελιανά, όπου εγκαταστάθηκε αμυντικά. Το Τάγμα Ευελπίδων, μετά την κατάληψη των Χανίων, μετακινήθηκε προς τα Λευκά Όρη με την ελπίδα να διαφύγει στη Μ. Ανατολή και να συνεχίσει από εκεί τον αγώνα. Η πορεία του μέσα από τις απόκρημνες διαβάσεις των Λευκών Ορέων διήρκεσε οκτώ ημέρες. Πριν από τα Σφακιά ο διοικητής της Σχολής συγκέντρωσε τους Ευέλπιδες και αφού τους ανακοίνωσε ότι δεν υπάρχει πλωτό μέσο για να φύγουν από την Κρήτη, τους είπε ότι σύμφωνα με τις οδηγίες της Κυβέρνησης από τη στιγμή εκείνη η Σχολή διαλυόταν. Οι Ευέλπιδες, αφού έκρυψαν σε ασφαλές μέρος την πολεμική σημαία της Σχολής, αποχώρησαν διασκορπιζόμενοι στη ευρύτερη περιοχή Εμπρός Νερό – Ασκύφου.

Την 1η Ιουνίου 1941, μετά από αγώνα πέραν των δέκα ημερών, έληξε η Μάχη της Κρήτης με επικράτηση των γερμανικών δυνάμεων, παρά τη γενναιότητα με την οποία πολέμησαν οι εκεί βρετανοελληνικές δυνάμεις και την πείσμονα αντίσταση του ηρωικού κρητικού λαού, του οποίου το θάρρος, η τόλμη και το πνεύμα αυτοθυσίας υπήρξαν ανυπέρβλητα και προκάλεσαν το θαυμασμό τόσο των Ελλήνων, όσο και όλων των Συμμάχων.

Το τίμημα όμως της νίκης αυτής ήταν τόσο σοβαρό, ώστε μέχρι το τέλος του πολέμου οι Γερμανοί δεν ξανατόλμησαν παρόμοια ενέργεια. Η Κρήτη, όπως αναγκάστηκε να ομολογήσει ο Διοικητής του XI Γερμανικού Σώματος Αεροπορίας Αντιπτέραρχος Στούντεντ, υπήρξε «ο Τάφος των Γερμανών Αλεξιπτωτιστών».

Βιβλιογραφία
    • ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού πολέμου 1940 -1941, Αθήνα,1984
    • ΓΕΣ/ΔΙΣ, Η Μάχη της Κρήτης, Αθήνα, 1961
    • ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αγώνες και Νεκροί 1940 – 1945, Αθήνα, 1990

Εντοπίστε πεσόντες Έλληνες Αξιωματικούς και Οπλίτες στη Μάχη της Κρήτης

Η μάχη Κιλκίς - Λαχανά που σας παρουσιάζεται στο πλαίσιο του ιστορικού αφιερώματος του μήνα Ιουνίου του ΓΕΣ, έλαβε χώρα στα εδάφη της Κεντρικής Μακεδονίας βορείως της Θεσσαλονίκης, κατά την περίοδο από 19 έως 21 Ιουνίου 1913 και αποτελεί την πρώτη μάχη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου.

Η σύμπτυξη ενιαίου βαλκανικού μετώπου κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο εξασφάλιζε τις βασικές προϋποθέσεις για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού από τη χερσόνησο του Αίμου, αλλά και περιείχε τα σπέρματα νέων διαφορών και ανταγωνισμών στους κόλπους των ίδιων των Συμμάχων. Με τη λήξη του Α' Βαλκανικού Πολέμου ανέκυψαν προβλήματα, ιδιαίτερα μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας, σχετικά με τη διανομή των εδαφών που απελευθερώθηκαν. Το δίκτυο των διμερών συμφωνιών του 1912 όχι μόνο δεν κάλυπτε το ευρύ φάσμα των αντιγνωμιών ανάμεσα στη Βουλγαρία, τη Σερβία και την Ελλάδα αλλά και αποδεικνυόταν στην πράξη ανεπαρκές να διασφαλίσει ακόμα και την εφαρμογή των συμφωνηθέντων όρων. Στη συνθήκη συμμαχίας μεταξύ Σερβίας και Βουλγαρίας είχε προβλεφθεί η διανομή των εδαφών που θα απελευθερώνονταν ενώ σε εκείνη μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας δεν υπήρχε καμία σχετική διάταξη. Η θετική εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων για τους Συμμάχους ήταν αρκετή για να δημιουργήσει τετελεσμένα γεγονότα, τα οποία βάρυναν περισσότερο από τα συμβατικά κείμενα στη διαμόρφωση των διπλωματικών εξελίξεων. 

Κατά τη διάρκεια ακόμα του Α' Βαλκανικού Πολέμου άρχισαν οι προστριβές μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας, ιδιαίτερα μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον Ελληνικό Στρατό. Η βουλγαρική πλευρά προκάλεσε πολλά επεισόδια που αποτέλεσαν τις αφορμές για την έκρηξη του Β' Βαλκανικού Πολέμου. Ενδεικτικά αναφέρονται το επεισόδιο στο 14ο χιλιόμετρο της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Αλεξανδρούπολης¹, τα γεγονότα της Αριδαίας², οι συμπλοκές στη Νιγρίτα³ και στο Παγγαίο.⁴ Ο Έλληνας Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, επιθυμώντας να τεθεί ένα τέλος στις συνεχείς προστριβές, συναντήθηκε στη Θεσσαλονίκη με τον Βούλγαρο αντιπρόσωπο Στρατηγό Χασαψήεφ και επιδίωξε έναν φιλικό διακανονισμό των εδαφικών διαφορών μεταξύ των δύο χωρών, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Ακολούθησαν νέες διπλωματικές επαφές και τελικά οι δύο κυβερνήσεις αποφάσισαν να ορίσουν μία μικτή επιτροπή για την επίλυση των διαφορών τους. Η επιτροπή αυτή συνεδρίασε για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη στις 30 Μαρτίου, εξαιτίας όμως των ριζικών διαφορών μεταξύ των δύο πλευρών διακόπηκαν οι συνεδριάσεις στις 26 Απριλίου, χωρίς να επιτευχθεί οποιαδήποτε συμφωνία, γεγονός που διατήρησε το εμπόλεμο κλίμα μεταξύ των δύο πλευρών.⁵ 

Ο καθορισμός της γραμμής διαχωρισμού μεταξύ του Ελληνικού και Βουλγαρικού Στρατού, η οποία συμφωνήθηκε και επικυρώθηκε με σχετικό πρωτόκολλο στις 21 Μαΐου, απέβλεπε στην άμβλυνση των προστριβών.

Η Ελλάδα, από την πρώτη στιγμή της κηρύξεως του πολέμου κατά της Οθωμανικής Τουρκίας, επιζήτησε να συνεννοηθεί με τους συμμάχους της για τη δίκαιη κατανομή των εδαφών που θα απελευθερώνονταν. Η Βουλγαρία όμως, που οραματιζόταν τη δημιουργία της «Μεγάλης Βουλγαρίας» της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (1878), έδειξε απροθυμία στο συγκεκριμένο θέμα. Την ίδια τακτική τήρησε η Βουλγαρία και προς την απαίτηση της Σερβίας να αναθεωρηθεί η συνθήκη του 1912 με την οποία είχαν ρυθμίσει τα μεταξύ τους εδαφικά ζητήματα. Απότοκο γεγονός των παραπάνω ήταν η υπογραφή συνθήκης συμμαχίας μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας στις 19 Μαΐου στη Θεσσαλονίκη. Με τη συνθήκη αυτή, δεκαετούς διάρκειας, καθώς και με τη συνακόλουθη στρατιωτική σύμβαση, οι δύο χώρες θα αντιμετώπιζαν τις υπερβολικές εδαφικές απαιτήσεις της Βουλγαρίας.⁶ Επιπλέον η Ελλάδα, στην προσπάθειά της να αποφύγει έναν νέο βαλκανικό πόλεμο, ζήτησε και πέτυχε τη ρωσική διαιτησία. Οι Ρώσοι άρχισαν να φοβούνται ότι μια μεγάλη και ισχυρή Βουλγαρία δε θα ήταν υπάκουη στα κελεύσματά της. Έτσι, αποφάσισαν να στηρίξουν την ελληνο-σερβική συμμαχία και ανέλαβαν το ρόλο του διαιτητή. Τα αίτια του Β' Βαλκανικού Πολέμου συνοψίζονται στα παρακάτω:

• Οι εδαφικές διεκδικήσεις των Ελλάδας, Σερβίας και Βουλγαρίας στο πλαίσιο της κατανομής των πρώην οθωμανικών εδαφών της βαλκανικής χερσονήσου.
• Η επεκτατική πολιτική της Βουλγαρίας, που απέβλεπε στην ενσωμάτωση ολόκληρης σχεδόν της Μακεδονίας, σε συνδυασμό με την υπερεκτίμηση των δυνάμεών της σε σχέση με τους αντιπάλους της.
• Οι επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων στην κατανομή των κατακτηθέντων εδαφών, ανάλογα με τα απώτερα συμφέροντά τους στον χώρο της Βαλκανικής.

Στο πλαίσιο των πολεμικών επιχειρήσεων αναμφίβολα ο Βουλγαρικός Στρατός ήταν ισχυρότερος, αφού διέθετε 12 Μεραρχίες Πεζικού, 1 Μεραρχία και 1 Ταξιαρχία Ιππικού, κατανεμημένες σε 5 Στρατιές, ενώ ο Ελληνικός Στρατός στη Μακεδονία διέθετε 8 Μεραρχίες Πεζικού και 1 Ταξιαρχία Ιππικού⁷. Το Θέατρο Πολέμου είχε την εξής γεωγραφική περίμετρο: περιοχή Αξιού – Μοράβα, την παραδουνάβια περιοχή Δοβρουτσά – Τσατάλτζα – Παγγαίο όρος – περιοχή Θεσσαλονίκης. Μέσα σε αυτή την ευρύτερη περιοχή, εντασσόταν το ελληνοβουλγαρικό Θέατρο Επιχειρήσεων, το οποίο εκτεινόταν από τον Αξιό ποταμό μέχρι την κοιλάδα του Νέστου ποταμού. Στις 16 Ιουνίου η Βουλγαρία, χωρίς να έχει προηγηθεί επίσημη κήρυξη πολέμου, διέταξε ταυτόχρονη αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον των ελληνικών δυνάμεων στο όρος Παγγαίο και στη Νιγρίτα και εναντίον των σερβικών δυνάμεων στη Γευγελή και στο Ιστίπ. Ο Ελληνικός Στρατός, με πίστη και αποφασιστικότητα, ανέλαβε τον υπέρ πάντων αγώνα, τον οποίο έφερε επιτυχώς εις πέρας εντός τριάντα ημερών, παρά την πείσμονα αντίσταση του εχθρού, τον ανυπόφορο καύσωνα και την επιδημία χολέρας. 

Η αιφνιδιαστική επίθεση των Βουλγάρων στις 16 Ιουνίου σε όλο το μήκος του μετώπου, από την περιοχή του Πολυκάστρου έως την περιοχή του Παγγαίου, και η συνακόλουθη σύμπτυξη των ελληνικών τμημάτων προκαλύψεως κατέδειξαν ότι επρόκειτο για εκδήλωση γενικής επίθεσης και όχι απλώς για μεθοριακά επεισόδια. Ωστόσο η ταχεία και αποτελεσματική αντίδραση του Ελληνικού Στρατού ανάγκασε τους Βουλγάρους να αποσυρθούν στην κύρια αμυντική τοποθεσία στην περιοχή Κιλκίς – Λαχανά.

Η τοποθεσία αυτή, λόγω της μορφολογίας του εδάφους της, παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες κινήσεως τμημάτων Πεζικού προς τα βόρεια και τα ανατολικά. Αντίθετα, προσφερόταν για αποτελεσματικό αμυντικό αγώνα, καθώς παρείχε στον αμυνόμενο άριστη παρατήρηση και εκτεταμένα πεδία βολής. Τα βουλγαρικά στρατεύματα, από τις 26 Οκτωβρίου 1912 που κατέλαβαν την υπόψη περιοχή, άρχισαν την αμυντική οργάνωσή της, κατασκευάζοντας χαρακώματα, πολυβολεία, πυροβολεία και άλλα αμυντικά έργα με μέτωπο προς τα δυτικά και τα νότια.⁸ Εκεί, η 2η Βουλγαρική Στρατιά εγκατέστησε αμυντικά 1 Μεραρχία και 3 Ταξιαρχίες Πεζικού, ενώ διέθετε ένα Σύνταγμα Ιππικού για την εκτέλεση αντεπιθέσεων.⁹

Το ελληνικό σχέδιο ενεργείας προέβλεπε την προέλαση των ελληνικών τμημάτων προς τα βόρεια και τα ανατολικά και την εκτόξευση επίθεσης σε δύο γενικές κατευθύνσεις. Οι ΙΙ, ΙΙΙ, IV, V, και Χ Μεραρχίες, καθώς και η Ταξιαρχία Ιππικού, θα επιτίθεντο προς το Κιλκίς, ενώ οι Ι, VI, και VII Μεραρχίες θα επιτίθεντο προς τον Λαχανά. Λόγω της απόκλισης των κατευθύνσεων επιθέσεως, το πεδίο μάχης διαχωριζόταν σε δύο ξεχωριστούς τομείς, τον τομέα του Κιλκίς και τον τομέα του Λαχανά. Στις 19 Ιουνίου το πρωί άρχισε η προέλαση του Ελληνικού Στρατού σύμφωνα με το σχέδιο ενεργείας.

Η μάχη στον τομέα του Λαχανά

Στον τομέα αυτό τα ελληνικά τμήματα απώθησαν τις βουλγαρικές προφυλακές, οι οποίες αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν στην κύρια αμυντική τοποθεσία, όπου υπήρχαν εγκατεστημένα 20 Τάγματα Πεζικού, 3 πεδινές, 1 βαρεία και 1 ορειβατική Πυροβολαρχίες. Μέχρι το βράδυ της 19ης, η VI Μεραρχία, η οποία εξόρμησε από την περιοχή του χωριού Άσσηρος, κατέλαβε τη γραμμή ύψωμα Γερμανικό-χωριό Καρτερές, η Ι Μεραρχία, η οποία κινήθηκε από το χωριό Λοφίσκος, κατέλαβε τα χωριά Όσσα και Βερτίσκος, ενώ η VII Μεραρχία, κινούμενη από το χωριό Αρεθούσα, κατάφερε να φτάσει στην περιοχή Σκεπαστού, απωθώντας τους Βουλγάρους προς τη Νιγρίτα. Το πρωί της 20ης Ιουνίου άρχισε η κύρια επίθεση των ελληνικών τμημάτων. Η VI Μεραρχία κατέλαβε στις 11.30 την Ξυλόπολη και αποκατέστησε σύνδεσμο με την Ι Μεραρχία. Καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας, οι δύο Μεραρχίες προσπάθησαν, με σκληρότατους αγώνες, να πλησιάσουν σε απόσταση εφόδου την κύρια βουλγαρική τοποθεσία. Όμως τα πυρά των Βουλγάρων ήταν φονικότατα, ενώ το έδαφος δεν πρόσφερε την απαραίτητη κάλυψη, με αποτέλεσμα να υποστούν μεγάλες απώλειες και να καθηλωθούν. Στο μεταξύ η VII Μεραρχία συνέχισε επιτυχώς την προέλασή της προς τα βόρεια και κατά τις πρώτες μεσημβρινές ώρες απελευθέρωσε τη Νιγρίτα. Το θέαμα που αντίκρισαν τα ελληνικά τμήματα ήταν αποτρόπαιο: η πόλη είχε πυρποληθεί και στους δρόμους κείτονταν νεκροί, θύματα της μανίας των Βουλγάρων. 

Την επομένη, η μάχη κορυφώθηκε με τους Βουλγάρους να εκτοξεύουν σφοδρή αντεπίθεση, η οποία αποκρούστηκε με επιτυχία. Στις 15.00, οι Ι και VI Μεραρχίες εξαπέλυσαν ταυτόχρονα επίθεση με την κατάλληλη υποστήριξη Πυροβολικού. Τα ελληνικά τμήματα, που προχωρούσαν με όλους τους αξιωματικούς στην πρώτη γραμμή, έφτασαν σε απόσταση εφόδου και όρμησαν με εφ' όπλου λόγχη. Οι Βούλγαροι, αδυνατώντας να ανακόψουν την επιθετική ορμή των Ελλήνων, άρχισαν να υποχωρούν άτακτα προς τα βόρεια, εγκαταλείποντας πυροβόλα, οχήματα, κτήνη και κάθε είδους άλλο υλικό. Στις 16.00 οι ελληνικές δυνάμεις απελευθέρωσαν τον Λαχανά και καταδίωξαν τα υποχωρούντα βουλγαρικά στρατεύματα μέχρι τα τελευταία υψώματα προς την κοιλάδα του Στρυμόνα. Το μεγαλύτερο μέρος του Βουλγαρικού Στρατού τράπηκε σε φυγή προς τις Σέρρες. Η συντριβή των βουλγαρικών τμημάτων θα ήταν ολοκληρωτική αν η VII Μεραρχία καταλάμβανε εγκαίρως τη γέφυρα του Στρυμόνα ποταμού και δεν επέτρεπε την ανεμπόδιστη οπισθοχώρησή τους προς τις Σέρρες.

Η μάχη στον τομέα του Κιλκίς

Στον τομέα αυτό του Κιλκίς οι Βούλγαροι είχαν διατάξει αμυντικά την 3η Μεραρχία. Όπως και στον Λαχανά, στις 19 Ιουνίου οι ελληνικές δυνάμεις ανέτρεψαν τις βουλγαρικές προφυλακές και έλαβαν επαφή με την κύρια αμυντική τοποθεσία του Κιλκίς, συλλαμβάνοντας μεγάλο αριθμό Βουλγάρων αιχμαλώτων, ενώ περιήλθε στην κατοχή τους άφθονο πολεμικό υλικό. Από τις πρώτες πρωινές ώρες της 20ης Ιουνίου οι ελληνικές Μεραρχίες, με το σύνολο των δυνάμεών τους, συνέχισαν την επίθεσή τους, χωρίς όμως να καταφέρουν να διασπάσουν την κύρια γραμμή άμυνας. Υπέστησαν μεγάλες απώλειες διότι, αφενός, το πεδινό έδαφος δεν τους πρόσφερε καμία κάλυψη και, αφετέρου, τα βουλγαρικά τμήματα αμύνονταν σθεναρώς. Κατόρθωσαν όμως να προσεγγίσουν τις κύριες βουλγαρικές θέσεις σε απόσταση εφόδου και μέχρι το βράδυ να εγκατασταθούν στη γενική γραμμή Μεγάλη Βρύση- Κρηστώνη-Ποταμιά-Ακροποταμιά.

Το Γενικό Στρατηγείο, επιδιώκοντας την ταχεία κατάληψη του Κιλκίς, διέταξε τις ΙΙ, ΙΙΙ, IV και V Μεραρχίες, που ενεργούσαν προς αυτή την κατεύθυνση, να εντείνουν τις προσπάθειές τους και να εκτελέσουν νυχτερινή επίθεση για την κατάληψη της πόλης. Η νυχτερινή επίθεση, λόγω προβλημάτων συντονισμού, πραγματοποιήθηκε στις 03.30 μόνο από τη ΙΙ Μεραρχία, η οποία, παρά τις απώλειες και την έλλειψη συνδρομής από τις άλλες Μεραρχίες, κατάφερε να καταλάβει θέσεις στα ανατολικά του Κιλκίς. Αλλεπάλληλες βουλγαρικές επιθέσεις για την ανάκτηση των θέσεων αποκρούστηκαν επιτυχώς από τα ελληνικά τμήματα, με μεγάλες απώλειες εκατέρωθεν. Από το πρώτο φως της 21ης Ιουνίου, οι υπόλοιπες ελληνικές Μεραρχίες εξαπέλυσαν σφοδρότατη επίθεση με συνεχείς εφόδους εναντίον της εχθρικής τοποθεσίας, με αποτέλεσμα την κατάληψη της νότιας παρυφής της πόλης από τμήματα της IV Μεραρχίας. Σε μικρό χρονικό διάστημα η V Μεραρχία πέρασε τη σιδηροδρομική γραμμή και κατέλαβε σημαντικές θέσεις νοτιοδυτικά του Κιλκίς, ενώ η ΙΙΙ Μεραρχία κατέλαβε το χωριό Μεταλλικό, δημιουργώντας σοβαρή απειλή για το δυτικό πλευρό και τα νώτα των βουλγαρικών θέσεων. Οι Βούλγαροι, υπό τον φόβο της κύκλωσης από τις ελληνικές δυνάμεις, άρχισαν να συμπτύσσονται προς τα βόρεια, εγκαταλείποντας τις θέσεις τους. Στις 09.30 οι ελληνικές δυνάμεις απελευθέρωσαν το Κιλκίς και καταδίωξαν τις συμπτυσσόμενες εχθρικές δυνάμεις σε μικρό όμως βάθος, λόγω της έλλειψης εφεδρειών και της κόπωσης των τμημάτων, με αποτέλεσμα να μη γίνει πλήρης εκμετάλλευση της επιτυχημένης επίθεσης.

Η μάχη Κιλκίς – Λαχανά αποτελεί μία από τις φονικότερες μάχες και μία από τις πιο  ένδοξες σελίδες της ελληνικής πολεμικής ιστορίας. Οι απώλειες του Ελληνικού  Στρατού ανήλθαν στους 8.828 νεκρούς και τραυματίες. Η νίκη αυτή, απόρροια του υψηλού ηθικού, της ανδρείας και του ηρωισμού των Ελλήνων, απέφερε, εκτός από την απελευθέρωση των πόλεων, τη σύλληψη περίπου 2.500 αιχμαλώτων και την κυρίευση σημαντικού πολεμικού υλικού.¹⁰

Η ανατολική Μακεδονία και η δυτική Θράκη απελευθερώθηκαν από τον Ελληνικό Στρατό μετά από αλλεπάλληλες φονικές μάχες και έχοντας υποστεί τεράστιες απώλειες. Κιλκίς – Λαχανάς, Δοϊράνη, οροσειρά Κερκίνης (Μπέλες), Στενά Κρέσνας, Τζουμαγιά, Πρέντελ - Χαν, υπήρξαν πεδία μαχών, όπου οι ακατάβλητοι μαχητές μας έπεσαν ενδόξως, υπερασπιζόμενοι την τιμή του έθνους. Στις 18 Ιουλίου η Βουλγαρία, έχοντας υποστεί συνεχόμενες ήττες, επιζήτησε ανακωχή. Τελικά ο πόλεμος τερματίστηκε επίσημα με την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου 1913). 

Βιβλιογραφία

1. ΓΕΣ/ ΔΙΣ Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους – Τόμος Γ΄ Επιχειρήσεις κατά των Βουλγάρων, σελ 8-9
2. Αρχείο ΔΙΣ, Φ.1699β/Α/161-177
3. Αρχείο ΔΙΣ, Φ.1699β/Α/229 και Φ.1699β/Α/233-234
4. Για τις ελληνοβουλγαρικές διενέξεις και συμπλοκές βλ. ΓΕΣ/ ΔΙΣ Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους – Τόμος Γ΄ Επιχειρήσεις κατά των Βουλγάρων, σελ 5-22.
5. Αρχείο ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Φ.1699β/Α/23, Πρακτικό υπ' αριθ. 1 της Μικτής Ελληνοβουλγαρικής Επιτροπής της 30ης Μαρτίου 1913, 25
6. ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους – Τόμος Γ΄ Επιχειρήσεις κατά των Βουλγάρων, σελ. 56-59.
7. Στο ίδιο, 379-380, 455-461
8. ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους – Τόμος Γ΄ Επιχειρήσεις κατά των Βουλγάρων, σελ. 94.
9. Η ΙΙΙ Μεραρχία (μείον ταξιαρχία) υπό τον Υποστράτηγο Σαράφωφ στο Κιλκίς, η 1/Χ Ταξιαρχία υπό τον Συνταγματάρχη Πέτεφ στον Λαχανά, μία ανεξάρτητη ταξιαρχία υπό τον Συνταγματάρχη Πετρώφ στο Στρυμονικό και το 10ο Σύνταγμα Ιππικού στην περιοχή Ξυλόπολη-Λαχανά. Τις παραπάνω δυνάμεις ενίσχυσε από τη νύχτα 19/20 Ιουνίου μία ταξιαρχία υπό τον Συνταγματάρχη Ιβάνωφ, που μεταφέρθηκε από την περιοχή Παγγαίου, βλ. ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Επίτομη Ιστοpία, 217-218.
10. ΓΕΣ/ ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13,σελ 223

Το περσικό βασίλειο, στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., έχοντας υποτάξει όλες τις γειτονικές του περιοχές, επιχείρησε να επεκταθεί προς τη Δύση. Έπειτα από δύο αποτυχημένες προσπάθειες του πανίσχυρου βασιλιά Δαρείου για την κατάληψη ελληνικών εδαφών, οι οποίες έληξαν άδοξα το 490 π.Χ., με τη μάχη στον Μαραθώνα, την αποστολή αυτή ανέλαβε ο γιος και διάδοχός του στον θρόνο, Ξέρξης. Η εκστρατεία του στην Ελλάδα μας είναι γνωστή κυρίως από το έργο του Ηροδότου (5ος αι. π.Χ.) και από περιγραφές άλλων αρχαίων συγγραφέων, όπως ο Διόδωρος Σικελιώτης (1ος αι. π.Χ.) και ο Πλούταρχος (1ος αι. μ.Χ.).

Η εκστρατεία του Ξέρξη ήταν συνδυασμένη επιχείρηση στρατού και στόλου και η προετοιμασία της, η οποία διήρκεσε τέσσερα χρόνια, ήταν από κάθε άποψη πρωτόγνωρη. Ο στρατός αποτέλεσε τη μεγαλύτερη δύναμη που είχε συγκεντρωθεί ποτέ ως τότε, με πολεμιστές από 46 διαφορετικά έθνη. Το πεζικό υπολογιζόταν από τον Ηρόδοτο σε 1.700.000 άνδρες, οι οποίοι μαζί με τους συνοδούς και τους αμάχους θα έφθαναν σε περίπου 5.000.000. Οι αριθμοί αυτοί σήμερα θεωρούνται υπερβολικοί και οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι η δύναμη του πεζικού πρέπει να κυμαινόταν από 150.000 έως 400.000 άνδρες.

Η αντίδραση των Ελλήνων

Την άνοιξη του 480 π.Χ. ο Ξέρξης πέρασε από τον Ελλήσποντο στην ευρωπαϊκή ακτή, ενώ ολόκληρες περιοχές μέχρι τη Θεσσαλία τού είχαν ήδη παραχωρήσει «γῆν καὶ ὕδωρ». Οι νοτιότερες ελληνικές πόλεις – κράτη, από τις οποίες η Σπάρτη διέθετε τον ισχυρότερο στρατό και η Αθήνα το ισχυρότερο ναυτικό, αποφάσισαν να συμμαχήσουν εναντίον του κοινού εχθρού ξεπερνώντας τις εσωτερικές τους έριδες. Πριν ακόμη ξεκινήσει η εκστρατεία, το φθινόπωρο του 481 π.Χ., πραγματοποίησαν συνέδριο στον Ισθμό της Κορίνθου και συμφώνησαν στο αμυντικό τους σχέδιο, το οποίο έριχνε το βάρος στις θαλάσσιες επιχειρήσεις προβλέποντας άμυνα και στην ξηρά.

Έπειτα από την αποτυχημένη προσπάθεια προστασίας του στενού των Τεμπών, αποφάσισαν να αμυνθούν στο αμέσως επόμενο σημαντικό πέρασμα προς τη νότια Ελλάδα, αυτό των Θερμοπυλών, στέλνοντας ταυτόχρονα τη ναυτική τους δύναμη στο Αρτεμίσιο, στη βόρεια Εύβοια. Η αρχηγία του στρατού και του στόλου δόθηκε ομόφωνα στη Σπάρτη: αρχηγός του στόλου ορίστηκε ο ναύαρχος των Σπαρτιατών Ευρυβιάδης και του στρατού ο Λεωνίδας, βασιλιάς των Σπαρτιατών.

Η τοποθεσία των Θερμοπυλών

Οι «Θερμοπύλαι» ή «Πύλαι» ονομάζονταν έτσι λόγω των θερμών πηγών που υπήρχαν στην περιοχή και του στενού περάσματος, των τριών «πυλών» που διαμορφώνονταν ανάμεσα στις απολήξεις του όρους Καλλίδρομο και τη θάλασσα. Σήμερα, το τοπίο στην περιοχή είναι πολύ διαφορετικό, αφού οι προσχώσεις του Σπερχειού ποταμού έχουν επεκτείνει την ξηρά προς τη θάλασσα κατά περίπου πέντε χιλιόμετρα, ενώ στην αρχαιότητα το πέρασμα ήταν ακριβώς δίπλα στην ακτή, μάλιστα σε ορισμένα σημεία ήταν τόσο στενό ώστε χωρούσε να περνά μόνο μία άμαξα.

Η διάβαση αυτή δεν ήταν η μοναδική προς τη νότια Ελλάδα, παρουσίαζε, όμως, σημαντικά στρατηγικά πλεονεκτήματα: ήταν σχεδόν επίπεδη, μπορούσε να υποστηριχθεί από τον στόλο και δεν επέτρεπε την ανάπτυξη της χερσαίας δύναμης του εχθρού. Εδώ οι Έλληνες, ιδιαίτερα οι Λακεδαιμόνιοι, μπορούσαν να αξιοποιήσουν τα σημεία στα οποία υπερτερούσαν έναντι των Περσών: ήταν καλά γυμνασμένοι, ευκίνητοι, με όπλα βαρύτερα και αποτελεσματικότερα, ενώ η οπλιτική φάλαγγα που σχημάτιζαν κατά τη μάχη, ένα συμπαγές κινούμενο μεταλλικό τείχος από ασπίδες και δόρατα, ήταν κυριολεκτικά αήττητη.

Οι ελληνικές δυνάμεις υπό τον Λεωνίδα

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η δύναμη των Ελλήνων ήταν 6.000 άνδρες, οι περισσότεροι Πελοποννήσιοι, από τους οποίους οι 300 ήταν βαριά οπλισμένοι Σπαρτιάτες, επιλεγμένοι ανάμεσα στους πολίτες που είχαν γιους, ώστε να μη χαθεί η οικογένειά τους. Ο στρατός αυτός αποτελούσε ουσιαστικά τις «προφυλακές» των συμμάχων, ενώ η κύρια δύναμη θα έφθανε αργότερα, μετά τη λήξη της γιορτής των Καρνείων στη Σπάρτη και των Ολυμπιακών Αγώνων, οι οποίοι επίσης τελούνταν εκείνες τις ημέρες στην Ηλεία.

Φθάνοντας στις Θερμοπύλες, γύρω στα μέσα Αυγούστου, οι Έλληνες ανοικοδόμησαν το τείχος που είχαν κτίσει παλαιότερα οι Φωκείς για την άμυνα των στενών και στρατοπέδευσαν στο εσωτερικό του. Παράλληλα, μερίμνησαν για τη φύλαξη της Ανοπαίας ατραπού, του ορεινού μονοπατιού που οδηγούσε στα νώτα του στρατοπέδου τους, μάλιστα την αποστολή αυτή ανέλαβαν οι 1.000 Φωκείς, επειδή γνώριζαν καλύτερα την τοποθεσία. Στο μεταξύ, ο στρατός του Ξέρξη προσέγγισε τις Θερμοπύλες χωρίς να έχει συναντήσει αντίσταση και υπό την άμεση πια απειλή του, αρκετοί από τους Πελοποννήσιους υποστήριξαν ότι έπρεπε να αποσυρθούν και να ανασυνταχθούν στον Ισθμό. Ο Λεωνίδας, όμως, και ορισμένοι ακόμη τάχθηκαν υπέρ της παραμονής τους στα στενά.

Οι πρώτες συγκρούσεις

Επί τέσσερις ημέρες ο Ξέρξης παρέμενε αδρανής, πιστεύοντας ότι οι Έλληνες θα αποχωρούσαν, αλλά όταν έστειλε αγγελιοφόρους για να τους ζητήσουν να καταθέσουν τα όπλα τους έλαβε από τον Λεωνίδα την περίφημη απάντηση «μολὼν λαβέ». Την πέμπτη ημέρα αποφάσισε να επιτεθεί, οι πολεμιστές του, όμως, συνάντησαν σκληρή αντίσταση, το ίδιο και οι «αθάνατοι», το επίλεκτο σώμα Περσών της βασιλικής φρουράς (ονομάζονταν έτσι γιατί ο αριθμός τους παρέμενε πάντα αμείωτος στους 10.000). Ο χώρος ήταν πολύ στενός, η ατμόσφαιρα αποπνικτική λόγω των θερμών υδρατμών, οι ασπίδες και τα δόρατά τους ήταν μικρά, κατάλληλα για ανοιχτό πεδίο μάχης, ενώ δεν μπορούσαν σε αυτές τις συνθήκες να εκμεταλλευθούν την αριθμητική τους υπεροχή.

Οι Λακεδαιμόνιοι, πιο έμπειροι σε τέτοιου είδους αναμετρήσεις, απέδειξαν ότι πράγματι κατείχαν άριστα την τέχνη του πολέμου, εκτελώντας με απόλυτη ακρίβεια τους ελιγμούς τους. Προσποιούμενοι ότι υποχωρούν, υποχρέωναν τους Πέρσες να τους καταδιώκουν, τους εγκλώβιζαν στο στενότερο σημείο του περάσματος και συγκρούονταν μαζί τους σε μάχη σώμα με σώμα, προκαλώντας τους αναρίθμητες απώλειες. Οι Πέρσες υιοθέτησαν διάφορους τρόπους επίθεσης, στο τέλος όμως αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν. Τη δεύτερη ημέρα επανέλαβαν την επίθεση, αλλά είχαν τα ίδια αποτελέσματα. Οι Έλληνες ήταν χωρισμένοι σε τάγματα, ανάλογα με τις φυλές τους, και εναλλάσσονταν στη μάχη, πολεμούσαν όμως με μεγάλο μένος και δεν δέχονταν να αντικατασταθούν όπως προβλεπόταν.
Ο Ξέρξης ήταν πια σε αμηχανία, όταν παρουσιάστηκε ο Εφιάλτης από τη Μαλίδα, ο οποίος του αποκάλυψε ότι η θέση των Λακεδαιμονίων ήταν προσπελάσιμη από την Ανοπαία ατραπό. Αμέσως, το ίδιο βράδυ, οι «αθάνατοι» ξεκίνησαν ολονύχτια πορεία και χωρίς να γίνουν αντιληπτοί έφθασαν την αυγή στην κορυφή του βουνού, αιφνιδιάζοντας τους Φωκείς που φρουρούσαν το μονοπάτι.

Η ύστατη αντίσταση των Ελλήνων
Οι Έλληνες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση και αρκετοί πήραν τον δρόμο της επιστροφής για τις πόλεις τους. Στο πέρασμα παρέμειναν μόνο οι 300 Σπαρτιάτες, οι 700 Θεσπιείς, και οι 400 Θηβαίοι. Η επίθεση των Περσών ξεκίνησε με την ανατολή του ήλιου, ενώ οι «αθάνατοι» είχαν ξεκινήσει την καθοδική τους πορεία.

Με τη νέα αυτή κατάσταση, οι Έλληνες μετέβαλαν την τακτική τους: ενώ τις προηγούμενες ημέρες έδιναν μάχη στη στενωπό προσπαθώντας να υπερασπίζουν το προστατευτικό τείχος, τώρα βγήκαν στο πλατύτερο μέρος του περάσματος. Πολέμησαν σκληρά, με μανία, προσπαθώντας να επιφέρουν όσο το δυνατό περισσότερες απώλειες στον εχθρό προτού κυκλωθούν. Πολλοί Πέρσες σκοτώθηκαν, έπεσαν στη θάλασσα ή ποδοπατήθηκαν από τους συμπολεμιστές τους, ανάμεσά τους και οι δύο αδελφοί του Ξέρξη. Αλλά αυτή τη φορά είχαν και οι Έλληνες σημαντικές απώλειες, με πιο σοβαρή αυτή του ίδιου του Λεωνίδα, πάνω από το σώμα του οποίου έλαβε χώρα πολύωρη σφοδρή μάχη.

Όταν οι «αθάνατοι» έφθασαν στα νώτα τους, οι Έλληνες συγκεντρώθηκαν στον λόφο του Κολωνού, όπου αγωνίστηκαν με μάχαιρες, ακόμη και με τα χέρια και με τα δόντια. Εκεί, όμως, κυριολεκτικά εξοντώθηκαν από το ισχυρότερο περσικό όπλο, τους τοξότες. Οι υπερασπιστές των Θερμοπυλών, 300 Λακεδαιμόνιοι και 700 Θεσπιείς, σκοτώθηκαν όλοι. Οι μόνοι που επέζησαν ήταν ορισμένοι Θηβαίοι, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, σημαδεύτηκαν ως δούλοι με εντολή του Ξέρξη, και δύο Σπαρτιάτες, από τους οποίους ο ένας αυτοκτόνησε μη μπορώντας να αντέξει τη ντροπή, ενώ ο άλλος κατάφερε να αποκαταστήσει την τιμή του πολεμώντας στις Πλαταιές, έναν χρόνο αργότερα. Οι συνολικές απώλειες των Περσών έφθασαν τους 20.000 νεκρούς.

Ο απόηχος της μάχης

Η κατάληξη της μάχης στις Θερμοπύλες ήδη από την αρχαιότητα αντιμετωπίστηκε λιγότερο ως ήττα και περισσότερο σαν νίκη. Η θυσία του Λεωνίδα και των 300 ανδρών του παρέμεινε χαραγμένη στη μνήμη ως η πιο χαρακτηριστική έκφραση της σπαρτιατικής ανδρείας, του στρατιωτικού καθήκοντος και της θυσίας για την ελευθερία. Η μικρή εκείνη δύναμη κατόρθωσε να διαφυλάξει την υποχώρηση των υπόλοιπων συμμάχων, ενώ παράλληλα καθυστέρησε σημαντικά την πορεία του Ξέρξη, προξένησε απώλειες στο στράτευμά του και τόνωσε το ηθικό των Ελλήνων, αποδεικνύοντας ότι υπήρχε έστω μια ελληνική δύναμη που μπορούσε να αντισταθεί στον πανίσχυρο βασιλιά.

Οι νεκροί μαχητές τάφηκαν εκεί όπου φονεύθηκαν, στον λόφο του Κολωνού, και στο μνημείο τους είχαν χαραχθεί τα επιγράμματα του γνωστού ποιητή Σιμωνίδη του Κείου, ένα για τους Πελοποννήσιους και ένα ειδικά για τους Λακεδαιμόνιους:

«ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι».

Η υπεράσπιση των Θερμοπυλών προξένησε αμέσως μεγάλη εντύπωση σε όλη την Ελλάδα και αναδείχθηκε σε ακρογωνιαίο λίθο της ταυτότητας που διέκρινε τους Έλληνες από τους βαρβάρους. Αλλά και για πολλούς αιώνες μετά την αρχαιότητα εξακολούθησε να αποτελεί σύμβολο πατριωτισμού, θάρρους και αυτοθυσίας για τον υπέρτατο σκοπό. Στη σύγχρονη εποχή, εκτός από την πληθώρα των επιστημονικών έργων με αντικείμενο την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα γύρω από τη μάχη, την τοπογραφία, τα πρόσωπα και τις αρχαίες πηγές, οι Θερμοπύλες έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία έργων τέχνης, ιστορικών μυθιστορημάτων, θεατρικών έργων και κινηματογραφικών ταινιών.

Σήμερα, στο σημείο όπου έλαβε χώρα η τελική φάση της ιστορικής μάχης, στη μεσαία «πύλη» των στενών, δεσπόζει το μνημείο που αναπαριστά τον Λεωνίδα πάνοπλο. Ανεγέρθηκε το 1955 με δαπάνες Ελλήνων ομογενών, σε σχέδιο του γλύπτη Βάσου Φαληρέα, ενώ δίπλα του στέκει τα τελευταία χρόνια και το μνημείο των 700 νεκρών της βοιωτικής πόλης των Θεσπιών.

ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ηρόδοτος, Ἱστορίαι, 7 (Πολύμνια).
• Διόδωρος Σικελιώτης, Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη, 11.
• Πλούταρχος, Ἠθικά, Ἀποφθέγματα Λακωνικὰ και Περὶ τῆς Ἡροδότου κακοηθείας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Bradford, E., Θερμοπύλες. Η Μάχη υπέρ της Δύσης, ελλ. μετάφρ. Μ. Καρδαμίτσα-Ψυχογιού, Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2009.
• Γαρουφαλής, Δ.Ν., Περσικοί πόλεμοι, 490-479 π.Χ. Ο τιτάνιος αγώνας που συγκλόνισε τον αρχαίο κόσμο, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2003.
• Γιαννόπουλος, Ν. – Μπελέζος, Δ., Θερμοπύλες 480 π.Χ., Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες 16, Αθήνα 2005.
• Carey, C., Thermopylae, Great Battles, Oxford University Press, Oxford 2019.
• Cartledge, P. The Spartans. The World of the Warrior Heroes of Ancient Greece, Overlook Press, Woodstock, New York 2003.
• Cartledge, P., Thermopylae: The Battle That Changed the World, Overlook Press, Woodstock, New York 2006.
• Fields, N., Thermopylae 480 B.C. Last Stand of the 300, Osprey Publishing, New York 2007.
• Green, P., Οι ελληνοπερσικοί πόλεμοι, ελλ. μετάφρ. Α. Αλαβάνου, εκδ. Τουρίκη, Αθήνα 2004.  
• Hodkinson, S. – Powell, A. (επιμ.), Sparta and War, Classical Press of Wales, Swansea 2006.
• Καρύκας, Π., Μηδικοί Πόλεμοι, Πολεμικές Μονογραφίες 1, Επικοινωνίες Α.Ε., Αθήνα 2001.
• Lazenby, J.F., The Spartan Army, Aris & Philips Ltd, Warminster 1985.
• Μαρινάτος, Σ., Θερμοπύλαι. Ἱστορικὸς καὶ ἀρχαιολογικὸς ὁδηγός, Ἀθῆναι 1951.
• Matthew, C. – Trundle M. (επιμ.), Beyond the Gates of Fire: New Perspectives on the Battle of Thermopylae, Pen and Sword Military, Barnsley 2013.
• Ε. Rawson, The Spartan Tradition in European Thought, Oxford 1969.
• Szemler, G. – Cherf, W. – Kraft, J., Thermopylai: Myth and Reality in 480 BC, Ares Pub, Chicago 1996.
• Van Rookhuijzen, J.Z., Herodotus and the Topography of Xerxes’ Invasion: Place and Memory in Greece and Anatolia, De Gruyter, Berlin – Boston 2019.
• Yates, D.C., States of Memory: The Polis, Panhellenism, and the Persian War, Oxford University Press, New York 2019.