Υπλγός (ΠΖ) Ξιφαράς Δημήτριος, του Τμήματος Ιστορίας Φιλοσοφικής Σχολής ΕΚΠΑ
Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΡΥΤΣΑΣ ΑΠΟ ΤΟ Γ΄ ΣΣ.
Η ΠΡΩΤΗ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΠΟΛΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΠΟΥ ΚΑΤΕΧΟΤΑΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ, 22 ΝΟΕ 1940
Εισαγωγή – Γενική κατάσταση
Μετά την αναχαίτιση της ιταλικής επίθεσης στα θέατρα επιχειρήσεων της Ηπείρου και της Πίνδου, το Γενικό Στρατηγείο αποφάσισε την προώθηση των ελληνικών δυνάμεων που βρίσκονταν στο μέτωπο της βορειοδυτικής Μακεδονίας, δυτικά του ορεινού όγκου της Πίνδου. Στόχος ήταν η εξασφάλιση του ανεφοδιασμού των μαχόμενων τμημάτων έναντι του επερχόμενου χειμώνα με τη χρησιμοποίηση της αμαξιτής οδού Κορυτσά – Ερσέκα – Μέρτζανη – Ιωάννινα.
Η στρατηγική συγκέντρωση των ελληνικών δυνάμεων ολοκληρώθηκε την 13η Νοεμβρίου και απέμενε η ευρείας κλίμακας επιθετική επιχείρηση προς τον ορεινό όγκο Μόροβας – Ιβάν και την πόλη της Κορυτσάς.
Περιγραφή του πεδίου της μάχης
Ο ορεινός όγκος Μόροβας, φύσει οχυρός, είχε οργανωθεί αμυντικά από τον εχθρό και κάλυπτε το υψίπεδο της Κορυτσάς. Περιβαλλόταν από το Δέβολη ποταμό που ήταν ισχυρό κώλυμα και σχημάτιζε προς βόρεια τη στενωπό Τσαγκόνι (ζωτικό έδαφος της αμυντικής τοποθεσίας), από την οποία διερχόταν η σκυρόστρωτη οδός Φλώρινας – Κορυτσάς. Με την οροσειρά Οστραβίτσας στα δυτικά σχημάτιζε τον αυχένα Κιάφε – Κιάριτ από τον οποίο περνούσε η σκυρόστρωτη οδός Ιωάννινα – Ερσέκα – Κορυτσά. Το έδαφος ήταν διακεκομμένο, με απότομες χαράδρες, αραιοκατοικημένο και χωρίς προσβάσεις. Νοτιότερα, είχαν οργανωθεί από τον εχθρό τοποθεσίες κατά βάθος, στην Άρζα και στη Ντάρζα. Το ορεινό συγκρότημα Ιβάν ήταν βραχώδες, με απότομες πλαγιές, καθιστώντας την κίνηση των τμημάτων μερικώς αδύνατη. Κάλυπτε από τα βόρεια τη στενωπό Τσαγκόνι και αποτελούσε φυσικό οχυρό φράγμα.
Στο κέντρο της ιταλικής διάταξης, κατά μήκος της άνω κοιλάδας του Δέβολη και δεξιά και αριστερά της οδού Τσαγκόνι – Μπίγλιστα, ήταν αδύνατη κάθε ενέργεια των ελληνικών δυνάμεων, εξαιτίας της έλλειψης αρμάτων.
Δυνάμεις και διάταξη αντιπάλων
Οι πληροφορίες την 13η Νοεμβρίου έφεραν τις ιταλικές δυνάμεις να ανέρχονται σε τρεις Μεραρχίες, υπό το XXVI ΣΣ: Την 49η Μεραρχία «Πάρμα» ανεπτυγμένη στον τομέα Γράμμου, την 19η Μεραρχία «Βενέτσια» εγκατεστημένη στον ορεινό όγκο Μόροβας και την 29η Μεραρχία «Πιεμόντε» στο μέτωπο του Ιβάν και βορειότερα. Ο εχθρός διέθετε μεγάλη ισχύ πυρός με πολυβόλα, όλμους, πυροβολικό, μονάδα αρμάτων και αεροπορία, ενώ είχε ενισχυθεί και με ανεξάρτητα τάγματα Μελανοχιτώνων και Βερσαλλιέρων.
Το Γ΄ ΣΣ διέθετε τις παρακάτω Μονάδες: Την XV Μεραρχία στην περιοχή χερσονήσου Πυξού. Την ΙΧ Μεραρχία στην περιοχή Φλατσάτα – Πολυάνεμο – Κομνηνάδες. Την Χ Μεραρχία στην περιοχή Νεστόριο – Καλή Βρύση – Άγιος Ζαχαρίας. Δύο τάγματα της Ι Μεραρχίας στις διαβάσεις του Γράμμου. Ένα τάγμα πολυβόλων κινήσεως, δύο τάγματα πολυβόλων θέσεως και μία ομάδα αναγνωρίσεως. Επίσης διέθετε 14 πυροβολαρχίες βαρέος πυροβολικού, 14 ορειβατικού και 9 πεδινού.
Διεξαγωγή της μάχης
Για την υλοποίηση του ελληνικού σχεδίου η επίθεση εκτοξεύθηκε στις 06:30 της 14ης Νοεμβρίου 1940 σε ολόκληρο το μέτωπο του Γ΄ ΣΣ από τις όχθες της Μεγάλης Πρέσπας μέχρι το ύψωμα Γκούμπελ του Γράμμου, χωρίς προπαρασκευή πυροβολικού, για την επίτευξη αιφνιδιασμού. Η διάρρηξη της αμυντικής τοποθεσίας στο κέντρο από την ΙΧ Μεραρχία, δημιούργησε ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη συνέχιση της επιθέσεως, παρά την αντίσταση που προέβαλλε ο εχθρός.
Την επόμενη ημέρα, η ΙΧ Μεραρχία διεύρυνε το ρήγμα επιτυγχάνοντας με σκληρό αγώνα την κατάληψη σειράς υψωμάτων, ενώ στο νότιο τομέα η Χ Μεραρχία κατέλαβε το χωριό Νικολίτσα και το ύψωμα Σταυροειδές, ισχυρό έρεισμα επί της κορυφογραμμής της Μόροβας.
Έως το βράδυ της 16ης Νοεμβρίου, οι ελληνικές δυνάμεις είχαν καταλάβει τμήματα της κύριας αμυντικής τοποθεσίας του εχθρού βόρεια και νότια της διαβάσεως Ντάρζας και είχαν δημιουργήσει ευρύ ρήγμα. Ταυτόχρονα, οι Ιταλοί ενισχύθηκαν με την 53η Μεραρχία «Αρέτζο», με τις εχθρικές δυνάμεις να ανέρχονται πλέον σε τέσσερις Μεραρχίες.
Μετά τη διαπίστωση της ενίσχυσης του εχθρού, το ΤΣΔΜ (Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας) έθεσε την ΧΙΙΙ Μεραρχία στη διάθεση του Γ΄ ΣΣ και διέταξε την ΧΙ Μεραρχία να βρίσκεται σε ετοιμότητα για κίνηση.
Την 17η Νοεμβρίου η XV Μεραρχία κατέλαβε μετά από σκληρό αγώνα τα χωριά Μοστορίτσε και Γκολομπέρντα, ενώ στο κέντρο η ΙΧ Μεραρχία ολοκλήρωσε την κατάληψη της κορυφογραμμής Πρόπα – ύψωμα 1779 – Σβέτι Ατανάς. Νότια, τα τμήματα της Χ Μεραρχίας καθηλώθηκαν λόγω της ισχυρής εχθρικής αντιστάσεως. Ταυτόχρονα, το Γ΄ ΣΣ διέταξε απόσπασμα τεσσάρων ταγμάτων υπό το 23ο ΣΠ να επιτεθεί στην κατεύθυνση Κασπεστίτσα – Μπαμπάν – Ζέμπλακ.
Την επομένη, η ΙΧ Μεραρχία κατέλαβε το ύψωμα Μπίγκλα θέτοντας υπό τα πυρά του πυροβολικού της την οδό Κορυτσά – Ερσέκα, το αεροδρόμιο και τους στρατώνες της Κορυτσάς. Βορειότερα, το 32ο ΣΠ σταθεροποίησε τις θέσεις του στην κορυφογραμμή της Μόροβας. Νοτιότερα, η Χ Μεραρχία πέτυχε μικρή βελτίωση των θέσεων της εξαιτίας ισχυρής αντίστασης του εχθρού, που είχε ενισχυθεί με την 2η Μεραρχία Αλπινιστών «Τριτεντίνα».
Η παράταση των επιχειρήσεων κατά του ορεινού όγκου, η προοδευτική ενίσχυση του εχθρού, όπως και η διαδοχική εμπλοκή των ΧΙΙΙ και ΧΙ Μεραρχιών, οδήγησαν τον Αρχιστράτηγο Παπάγο στην απόφαση να ενισχύσει το ΤΣΔΜ με μία ακόμη διοίκηση Ομάδας Μεραρχιών. Στόχος ήταν η διευκόλυνση του έργου της διοικήσεως και της διευθύνσεως των επιχειρήσεων. Έτσι, διατέθηκε ο Διοικητής του Δ΄ ΣΣ με ανάλογο επιτελείο, ο οποίος συγκρότησε την «Ομάδα Μεραρχιών Κ» (ΟΜΚ). Σε αυτήν υπήχθησαν οι Χ και ΧΙ Μεραρχίες με ζώνη ενεργείας νότια της γραμμής Κιουτέζα – Ντάρζα – Μπόστιτσα μέχρι το όριο του Β΄ ΣΣ. Το Γ΄ ΣΣ περιορίστηκε στη διοίκηση των υπολοίπων τριών Μεραρχιών (XV, XIII, IX).
Στις 19 Νοεμβρίου η ΧΙΙΙ Μεραρχία κατέλαβε τα χωριά Χότσιστε και Κράτσε. Η ΙΧ Μεραρχία, κατέλαβε με το δεξιό της το ύψωμα 1805, απαραίτητο για την ολοκλήρωση της κατάληψης του ορεινού όγκου της Μόροβας και με το αριστερό της (Απόσπασμα Μπεγέτη) ενήργησε στην κατεύθυνση Πρόπας – ύψωμα 1720 για να υποβοηθήσει στην προώθηση της Χ Μεραρχίας.
Την επόμενη ημέρα δεν εκδηλώθηκε καμία σοβαρή ενέργεια στον τομέα του Γ΄ ΣΣ εξαιτίας των δυσμενών καιρικών συνθηκών.
Στις 21 Νοεμβρίου, η επιθετική προσπάθεια του Γ΄ ΣΣ συνεχίστηκε κυρίως στον τομέα της ΙΧ Μεραρχίας, με αποτέλεσμα την εκκαθάριση της περιοχής Μπαμπάν. Ο εχθρός ανατράπηκε από τα υψώματα και υποχώρησε προς την πεδιάδα της Κορυτσάς. Το Απόσπασμα Μπεγέτη συνέχισε την πίεσή του προς τη διάβαση Ντάρζας και βοήθησε αποτελεσματικά την προσπάθεια της Χ Μεραρχίας.
Την ίδια ημέρα στις 14:00, εκτοξεύθηκε η επίθεση της ΟΜΚ με την Χ Μεραρχία δεξιά και την ΧΙ Μεραρχία αριστερά μετά από προπαρασκευή πυροβολικού. Η Χ Μεραρχία κατέλαβε το ύψωμα 1879, εξαιρετικής σημασίας για την άμυνα των Ιταλών και η ΧΙ Μεραρχία το χωριό Μπούτκε.
Το βράδυ της 21ης Νοεμβρίου το Γενικό Στρατηγείο κοινοποίησε πληροφορία γιουγκοσλαβικής πηγής, σύμφωνα με την οποία από το πρωί φάλαγγα 20 περίπου χιλιομέτρων κινούνταν από την Κορυτσά προς το Πόγραδετς. Ήταν σαφής πλέον η ένδειξη ότι οι Ιταλοί είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν την πόλη της Κορυτσάς, εξαιτίας της δυσμενούς τροπής που είχαν λάβει οι επιχειρήσεις.
Η νύχτα 21/22 Νοεμβρίου πέρασε ήρεμα, αφού ο εχθρός είχε διακόψει την επαφή εγκαταλείποντας την τοποθεσία. Από το πρωί της επομένης όλα τα τμήματα του Γ΄ ΣΣ και της ΟΜΚ άρχισαν να κινούνται σύμφωνα με τις αποστολές τους.
Η XV Μεραρχία κατέλαβε χωρίς αντίσταση το χωριό Τσαγκόνι, το ύψωμα Ιβάν και τα χωριά Σβέζντα, Λέζιτσα και Πούστετς.
Στη ζώνη ευθύνης της ΙΧ Μεραρχίας, αντιμετωπίστηκαν μικρές μόνο αντιστάσεις και στις 17:00 το Απόσπασμα Μπεγέτη εισήλθε στην πόλη της Κορυτσάς, μέσα σε ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και παραληρήματος του ελληνικού πληθυσμού της. Το βράδυ η Μεραρχία είχε εγκατασταθεί στις δυτικές προσβάσεις της Μόροβας. Τμήμα Ιππικού της Μεραρχίας έφθασε στο Ζέμπλακ και εκατέρωθεν της λίμνης Μαλίκης, τις γέφυρες της οποίας βρήκε κατεστραμμένες από τον εχθρό.
Η ΧΙΙΙ Μεραρχία συγκεντρώθηκε στην περιοχή Βράνεστε-Μπαμπάν με σταθμό διοικήσεως στο Μπαμπάν.
Οι Μονάδες της Χ Μεραρχίας κατέλαβαν χωρίς αγώνα τους αντικειμενικούς τους σκοπούς και εγκαταστάθηκαν στη γραμμή των υψωμάτων Φλόκι – Τεπετζίκ (Ντβοράν). Ο όγκος του Ιππικού της Μεραρχίας προωθήθηκε δυτικά της οδού Κορυτσά – Ερσέκα.
Το ίδιο βράδυ η ΧΙ Μεραρχία βρισκόταν εγκατεστημένη δεξιά και αριστερά της οδού Ερσέκα – Κορυτσά, από Κιάφε – Κιάριτ έως την Ερσέκα.
Κατά την 23η Νοεμβρίου οι Μεραρχίες έλαβαν αμυντική διάταξη για την εξασφάλιση τόσο των τοποθεσιών Ιβάν – Μόροβα (Γ΄ ΣΣ), όσο και της οδού από τον αυχένα Κιάφε – Κιάριτ μέχρι της Ερσέκα (ΟΜΚ).
Αποτελέσματα
Οι απώλειες του ΤΣΔΜ κατά τη μάχη Μόροβας – Ιβάν ήταν σημαντικές. Αυτές υπολογίζονται, αν και εκτιμάται ότι υπολείπονται από τις πραγματικές, σε 34 αξιωματικούς και 590 οπλίτες νεκρούς και 82 αξιωματικούς και 2.266 οπλίτες τραυματίες.
Επίσης, συνελήφθησαν πάνω από 1.000 αιχμάλωτοι, ενώ 40 πυροβόλα διαφόρων διαμετρημάτων και άφθονο πολεμικό υλικό κάθε είδους ήταν η περισυλλογή της επιτυχημένης αυτής επιθετικής προσπάθειας, η οποία αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων.
Διαπιστώσεις – Συμπεράσματα
Η τοποθεσία Μόροβας – Ιβάν που επέλεξαν οι Ιταλοί ήταν η πλέον κατάλληλη και με την οργάνωσή της από το 1939 επαύξησε την αμυντική της ικανότητα. Απόδειξη αποτέλεσε ο σκληρός και πολυήμερος αγώνας των ελληνικών δυνάμεων για τη διάσπασή της.
Το Γενικό Στρατηγείο περιορίστηκε στην ευρεία εξασφάλιση του υψιπέδου της Κορυτσάς, αποκτώντας σημαντικό πλεονέκτημα έναντι του αντιπάλου για τη διενέργεια των ανεφοδιασμών και τη μετακίνηση των μονάδων. Η ταχεία και σε μεγάλο βάθος διείσδυση θα δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα κατά τη χειμερινή περίοδο, εξαιτίας της έλλειψης οχημάτων και της κακής καταστάσεως των οδών. Βασικός στόχος ήταν η βελτίωση των συνθηκών της ελληνικής άμυνας και η άσκηση πιέσεως στον εχθρό, για την ανακούφιση του θεάτρου επιχειρήσεων της Ηπείρου.
Το σχέδιο ενεργείας του Γ΄ ΣΣ δεν προέβλεπε εκμετάλλευση σε βάθος κατά τον άξονα Κορυτσά – Πόγραδετς – Λιν – Ελμπασάν, εξαιτίας της έλλειψης μηχανοκινήτων μέσων και της περιορισμένης διάθεσης αντιαρματικών όπλων.
Η εμμονή του ΤΣΔΜ στη διατήρηση της ισχύος της τοποθεσίας ΙΒα (Λαιμός Πρεσπών – Βάρμπα – Φλατσάτα – Γράμμος – Σμόλικας – Γκαμήλα – Ελαία – Καλαμάς ποταμός), επίδρασε δυσμενώς στην εξέλιξη της επιχείρησης, διότι εκεί είχαν αγκιστρωθεί σημαντικές δυνάμεις, οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν επωφελέστερα.
Αξιοσημείωτο είναι ότι η ιταλική διοίκηση κατόρθωσε να αποσύρει τα τμήματά της κατά τη νύκτα 21/22 Νοεμβρίου με σχετική ευκολία, ενώ τα ελληνικά τμήματα έχασαν την ευκαιρία της τακτικής εκμεταλλεύσεως της επιτυχίας τους.
Εν κατακλείδι, παρά τις επιφυλάξεις, τις ελλείψεις και τον προβληματισμό για τα μηχανοκίνητα μέσα του εχθρού, η νίκη των ελληνικών όπλων παρέμεινε αναμφισβήτητη και το ηθικό αποτέλεσμα για όλο τον αγωνιζόμενο ελεύθερο κόσμο κατά του Άξονα, ήταν τεράστιο. Μετά από σκληρό αγώνα, οι ελληνικές δυνάμεις κατόρθωσαν να διεισδύσουν σε βάθος άνω των 25 χιλιομέτρων εντός του εχθρικού εδάφους και να απελευθερώσουν την πόλη της Κορυτσάς, τη μεγαλύτερη ελληνική πόλη της Βορείου Ηπείρου.
Βιβλιογραφία
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Θέματα Στρατιωτικής Ιστορίας, Αθήνα 1999
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Η ελληνική Αντεπίθεση (14 Νοεμβρίου 1940 – 6 Ιανουαρίου 1941), Αθήνα 1966 (ανατύπωση 2012)
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Σχεδιαγράμματα Στρατιωτικής Ιστορίας, Αθήνα 1999
ΓΕΣ/ΔΙΣ, Επίτομη Ιστορία του Ελληνοϊταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου (1940-1941), Επιχειρήσεις Στρατού Ξηράς, Αθήνα 1985
Γκιουλέκας Κωνσταντίνος, Ο Πόλεμος από τις Εφημερίδες της Εποχής, Έπος 1940-41, τ. Α΄, εκδ. Μίλητος, Θεσσαλονίκη 2008
